Người Việt đã trồng lúa ở Camargue – Pháp từ đầu thế kỷ 20

Theo Kế hoạch Mandel của Bộ thuộc địa Pháp, tháng 9/1939, chính phủ nước này bắt đầu tuyển chọn 20.000 nông dân trẻ Việt Nam và một số nhỏ người Campuchia có thể hình tốt, đưa họ vào Pháp để làm việc tại các nhà máy sản xuất vũ khí và hoạt động liên hệ.

Đến 22/6/1940, Pháp thất trận, các xí nghiệp đóng cửa, nên kế hoạch trên không được thực hiện như mong muốn. Khoảng 4.500 người Việt Nam được trả về nguyên quán trước khi nước Anh phong tỏa các tuyến đường thủy hướng về phương Đông của Pháp; do đó, 15.500 người Việt Nam phải ở lại đất Pháp và được di chuyển về miền Nam nước này để đến Marseille, Sorgues, Agde, Toulouse, Bergerac, Bordeaux, Saint-Chamas và Vénissieux. Những lính thợ trẻ này bị giữ trong các lều trại do họ dựng lên không điện nước, nhà xí, chung quanh là môi trường hoang dại với nhiều côn trùng, nhất là vô số muỗi mòng chẳng khác nhà tù được quân đội quản lý. Họ bị đối đãi rất khắc nghiệt, kỳ thị như dân thuộc địa để chờ được phân phối làm các công việc không chuyên ngành nặng nhọc, như việc đồng áng, khai thác gỗ rừng, làm đường sá hoặc làm lao công tại các công nghiệp dệt vải, luyện kim và ngành nghề lao động khác với số lương chỉ bằng 1/10 công nhân Pháp, chỉ đủ cho nhu cầu tối thiểu của họ. Sự làm việc của những người lính thợ này không được chính phủ Pháp công nhận để xem xét quyền lợi hưu trí!

Những lính thợ Việt Nam được chính quyền hứa cho hồi hương khi chiến tranh chấm dứt, nhưng phần lớn phải chờ đến 10 – 12 năm sau. Do đó, có nhiều người chết do tình trạng suy dinh dưỡng và bệnh tật. Đến tháng 1/1946 có 1.046 người chết, trong đó có đến 869 người do bệnh lao và những bệnh tật khác; nhưng cũng có một số ít người muốn ở lại Pháp nên sau đó họ được đoàn tụ với vợ con.

Vào thập niên 1930, mục tiêu trồng lúa của vùng Camargue được Pháp xác định là để bảo vệ môi trường địa phương và làm giảm bớt các mối nguy cơ nước mặn đe dọa sản xuất nông nghiệp vùng. Cho nên, năm 1942 chính phủ Pháp điều động 500 người lính thợ Việt Nam tới vùng Camargue để phục hồi ngành trồng lúa nhằm góp phần giúp nước này vượt qua cuộc khủng hoảng lương thực thời chiến tranh, vì họ tin rằng những lính thợ này có nhiều kinh nghiệm trồng lúa nước ở châu Á. Thật vậy, ngay vụ lúa đầu tiên, những lính thợ này đã thành công ngoạn mục với kết quả thu hoạch cuối vụ làm cho nhà nước và người địa phương rất ngạc nhiên, bởi họ đã thất bại nhiều lần khi cố gắng trồng lúa ở vùng đất ngập mặn vào thế kỷ 19 và đầu 20.

Kết quả tốt đẹp này chủ yếu là do những lính thợ dùng phương pháp làm nương mạ, cấy lúa giúp cho cây hòa thảo này sống dễ dàng phát triển tốt trong điều kiện môi trường khó khăn, nhất là đất mặn, nước ngập, tránh được cây lúa chết non, ít cỏ dại và lúa ma xâm lấn. Cho nên, lúc bấy giờ công việc cấy lúa được người địa phương cho là một kỹ thuật cách mạng trong ngành trồng lúa, giúp họ thu hoạch vượt bậc và phương pháp trồng lúa này còn tiếp tục dùng đến 1966.

Trước kia, người Pháp chỉ biết trồng lúa bằng phương pháp sạ thẳng không cho kết quả tốt do quản lý đất đai và nước tưới chưa có hiệu quả cao; tuy nhiên, khâu cấy lúa đòi hỏi nhiều sức lao động. Cho nên, các chủ trang trại lúa Camargue phải mướn thêm nhân công từ người gốc Á Rập, châu Phi và Tây Ban Nha khi họ bành trướng diện tích canh tác.

Trong khi trồng lúa ở đây, những lính thợ đã mang cả văn hóa Việt Nam đến nước Pháp, như tập tục hò hát đối đáp với nhau vào ngày cấy lúa để giúp họ cùng nhau vui vẻ quên đi phần nào nỗi cơ cực nhọc nhằn hàng ngày.

Đến khi thu hoạch, họ dùng lưỡi liềm cắt lúa, bó cây lúa thành từng bó và dùng bò kéo lúa gặt về trang trại. Ban đầu, họ còn phải đập lúa bằng tay, giã gạo để có gạo trắng. Có thể nói, từ khâu cấy trồng đến chăm sóc, nhổ cỏ, thu hoạch và biến chế đều dùng sức người tương tự như ở Việt Nam vào thập niên 1940 – 1950.

Vào tháng 9/1942 với vụ lúa đầu tiên, họ rất mừng rỡ thu hoạch được 180 tấn lúa trên 50 ha hay 3,6 tấn/ha, năm 1943 với 600 tấn trên 230 ha (2,61 tấn/ha) và 1944 với 2.200 tấn trên 800 ha (2,75 tấn/ha). Đến 1951, diện tích trồng của Camargue đạt đến 13.000 ha. Nhóm người Việt này thành công khai thác canh tác lúa, nhưng năng suất bình quân còn thấp 2 – 3 tấn lúa/ha, trong khi nước Ý đạt đến 4 – 5 tấn/ha.

Về sau, với kỹ thuật tiến bộ hơn và ngành cơ giới hóa phát triển, nông dân Pháp không còn dùng nhiều sức lao động trong các công đoạn sản xuất, họ dùng máy kéo xới đất, san bằng mặt ruộng, gieo thẳng hạt giống cải tiến thay vì cấy lúa, dẫn thủy nhập điền, sử dụng phân hóa học và bảo vệ mùa màng để đưa năng suất lên 5 – 6 tấn/ha như hiện nay.

Rõ ràng, những lính thợ này đã làm việc rất cực khổ, tay lấm chân bùn, với kinh nghiệm trồng lúa cổ truyền đã thành công đưa Camargue trở thành nôi sản xuất lúa gạo, còn gọi “vàng trắng”, đặc sản rất quý hiếm của người Pháp bấy giờ. Giá một kí lô gạo gấp 3 lần giá một kí lô lúa mì.

Nhiều gia đình Pháp ở Camargue trở nên giàu có với các nông trại rộng lớn sau này. Nhờ những nỗ lực và sự hy sinh vô biên của người Việt bị cưỡng bức di cư đã giúp cho ngành trồng lúa nước tại Camargue trở nên hiện thực và tồn tại đến ngày nay. Tuy nhiên, sự cống hiến vật chất và tinh thần lớn lao này đã bị người dân bản xứ, ngay cả dân Camargue vô tình hoặc cố ý bỏ quên hơn 70 năm qua.

Năm 2009, ký giả Pierre Daum của báo Libération, sau 4 năm đi điều tra, khảo sát tại chỗ trên đất Pháp và cả Việt Nam, đã khám phá sự kiện lịch sử trồng lúa Camargue của lính thợ Việt Nam bị quên lãng và xuất bản quyển sách “Immigrés de force, les travailleursindo-chinoisen France (1939 – 1952)” [tạm dịch: “Những công nhân Đông Dương bị cưỡng bức nhập cư tại Pháp (1939 – 1952)”] trong phiên bản Actes Sud/Solin, Arles.

Nhờ đó, báo chí, truyền thông Pháp phổ biến rộng rãi khắp nước sự kiện bị bỏ quên này và 6 tháng sau, thị trấn Arles tổ chức lễ tưởng niệm chính thức đầu tiên để ghi nhớ công lao của 20.000 người Việt Nam đóng góp công sức cho nước Pháp. Tiếp theo, các thành phố khác cũng lần lượt tổ chức lễ tưởng nhớ tương tự tại Saint-Chamas, Miramas, Sorgues, Bergerac…