Cao Bằng, vùng đất địa đầu Tổ quốc, không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là một kho tàng lịch sử với những lớp trầm tích quý giá. Mới đây, Tọa đàm khoa học quy mô lớn có chủ đề “Văn hóa Đông Sơn ở Cao Bằng từ những phát hiện mới về khảo cổ học” đã được tổ chức tại Cao Bằng với sự tham gia của các nhà khoa học, nhà sử học hàng đầu Việt Nam do UBND tỉnh Cao Bằng phối hợp với Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn tổ chức, nhằm làm sáng tỏ vai trò của Cao Bằng trong giai đoạn hình thành quốc gia sơ khai của dân tộc.
Cao Bằng và Văn hóa Đông Sơn: Từ giả thuyết đến những bằng chứng sống động
Các nhà sử học đã khẳng định An Dương Vương và nước Âu Lạc là có thật. Đây là thành quả của quá trình nghiên cứu công phu từ cuối thập niên 1960. Khảo cổ học đã xác lập một chuỗi văn hóa bản địa nối tiếp từ Phùng Nguyên – Đồng Đậu – Gò Mun đến Đông Sơn, chứng minh một tiến trình phát triển độc lập. Các bằng chứng như niên đại C14 ở Đồng Đậu, Vinh Quang, cùng với di tích Cổ Loa – kinh đô của Âu Lạc đã củng cố vững chắc cơ sở khoa học cho mốc lịch sử này. Kho mũi tên đồng Cầu Vực, biểu tượng cho “nỏ thần”, chính là bằng chứng vật chất thuyết phục nhất về sức mạnh quân sự của nhà nước sơ khai.
Để làm rõ thêm Cao Bằng nằm ở đâu trong bức tranh lịch sử vĩ đại ấy, các chuyên gia đã có những quan điểm, ý kiến tại hội thảo. GS.TS. Nguyễn Văn Kim, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, khẳng định Cao Bằng là một vùng đất có chiều sâu văn hóa, nơi giao hòa của nhiều tộc người. Các phát hiện khảo cổ từ năm 1923 cho thấy các hiện vật từ thời kỳ đồ đã cũ, đồ đá mới đến kim khí đã cho sự phát triển văn hóa phong phú, liên tục, gắn liền với tiến trình chung của lịch sử Việt Nam. Nhà sử học Trần Quốc Vượng cũng từng nhận định Cao Bằng đã đóng góp vào sự phát triển của người Việt cổ và văn hóa Đông Sơn của quốc gia Âu Lạc.
Tuy nhiên, điểm mấu chốt được đưa ra tại Tọa đàm là những phát hiện mới về văn hóa Đông Sơn ở Cao Bằng. Bằng chứng mới đưa ra tại hội thảo là gần 400 hiện vật Đông Sơn quý giá vừa được phát hiện, bao gồm các hiện vật lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Cao Bằng và một số hiện vật do ông Đàm Thế Học, Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Cao Bình sưu tầm. Những hiện vật này là minh chứng sống động, khẳng định sự tồn tại của một nền văn hóa Đông Sơn đích thực tại Cao Bằng.
PGS.TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam, bày tỏ sự vui mừng và đánh giá cao tỉnh Cao Bằng tổ chức một cuộc tọa đàm khoa học rất nghiêm túc và quy mô, điều hiếm thấy ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Đồng thời cho thấy sự đồng thuận cao giữa lãnh đạo tỉnh và giới khoa học, một yếu tố then chốt để thúc đẩy nghiên cứu. Văn hóa Đông Sơn ở Cao Bằng là vấn đề căn bản và căn cơ trong những nghiên cứu sắp tới. Câu chuyện này không phải mới mẻ, đã được khởi đầu từ những năm 1950 – 1960, nhưng chỉ đến thời điểm hiện tại mới có những tín hiệu đột phá.
PGS.TS Tống Trung Tín bày tỏ sự “bất ngờ” khi tiếp cận với bộ sưu tầm gần 400 hiện vật của ông Đàm Thế Học. Theo ông, những hiện vật này thuộc về văn hóa Đông Sơn. Chúng bao gồm đầy đủ các loại hình đặc trưng và cơ bản, như: công cụ, vũ khí, nhạc khí và trang sức. Thậm chí, khi nghiên cứu sâu hơn, các hiện vật này còn mang một phong cách riêng biệt được gọi là “loại hình Đông Sơn miền núi”. Tuy nhiên, ông chỉ ra thách thức lớn nhất: những hiện vật được sưu tầm vẫn còn thiếu tính xác thực bởi chưa được tìm thấy trong bối cảnh khảo cổ cụ thể.
Nước Nam Cương và Thục Phán: Giải mã từ lõi truyền thuyết
Bí thư Tỉnh ủy, Trưởng Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Cao Bằng Quản Minh Cường nhấn mạnh tại Tọa đàm: Hiếm có vùng đất nào có bề dày về lịch sử và chiều sâu về văn hóa như Cao Bằng. Người dân Cao Bằng có quyền tự hào về điều đó. Nghiên cứu lịch sử không chỉ để hiểu biết thêm về lịch sử, hiểu về cội nguồn dân tộc, mà hơn thế nữa, còn làm nền tảng cho tương lai phát triển, cho nhân dân ấm no, hạnh phúc, cho quốc gia cường thịnh. Việc khám phá và bảo tồn lịch sử Cao Bằng càng khẳng định thêm vai trò và vị thế đặc biệt của vùng đất này trong dòng chảy lịch sử dân tộc.
Một trong những vấn đề các nhà sử học dành nhiều sự quan tâm là câu chuyện về nước Nam Cương và Thục Phán. GS.TS Nguyễn Quang Ngọc, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam đã đưa ra một cái nhìn khách quan, khoa học để giải mã vấn đề này. Ông lý giải rằng, khoảng thế kỷ III TCN, khi nhà Tần mở rộng bờ cõi đe dọa nước Văn Lang đang suy yếu, vùng Cao Bằng với nền tảng văn hóa Đông Sơn mạnh mẽ đã trở thành một trung tâm quyền lực. Đây là nơi Thục Phán tập hợp lực lượng để chống lại quân Tần, thành lập nhà nước Nam Cương. Nhà nước này tồn tại song song trong một thời gian ngắn với Văn Lang, từ khoảng năm 250 TCN đến 208 TCN.
Giáo sư cũng nhấn mạnh mối quan hệ giữa lịch sử và truyền thuyết: “Truyền thuyết không phải là lịch sử, nhưng có lõi lịch sử”. Để tìm ra “lõi” ấy, cần một quá trình nghiên cứu khoa học bài bản. Các câu chuyện dân gian như “Cẩu chủa cheng vùa” (Chín chúa tranh vua) của người Tày Cao Bằng, các mô-típ văn hóa Tày – Nùng và các địa danh tiếng Tày quanh Cổ Loa đã gợi mở nhiều hướng nghiên cứu quan trọng, giúp các nhà khoa học tìm kiếm những bằng chứng cụ thể. Sau khi giả thuyết “Ba Thục” bị bác bỏ, hướng nghiên cứu “Nam Cương – người Tày Cao Bằng” nổi lên như một khả năng quan trọng. Những câu chuyện dân gian “Chín chúa tranh vua”, các mô-típ văn hóa Tày – Nùng (áo lông chim), tín ngưỡng rùa – vốn là hình tượng then chốt trong huyền thoại nỏ thần – và các địa danh tiếng Tày quanh Cổ Loa… đã gợi mở nhiều hướng tìm hiểu.
Hiện nay, tại Cao Bằng còn nhiều di vật, địa danh cụ thể gắn liền với truyền thuyết về Thục Phán. Kinh đô Nam Bình của nước Nam Cương cũng còn khá rõ nét, đó là tòa thành tại Kinh đô Nam Bình của nước Nam Cương, được cuốn Lịch sử Việt Nam, do Viện sử học Viện Hàn Lâm khoa học xã hội Việt Nam ghi nhận là: “Hiện tại, còn dấu vết của một tòa thành ở Cao Bằng, dân gian gọi là thành Bản Phủ. Tương truyền đây là thành của Tục Pắn (Thục Phán), người đã giành chiến thắng được tôn làm vua nước Nam Cương sau cuộc đua tài “Cẩu chủa cheng vùa”. Thành này có hai lớp tường thành đất bao bọc gợi ra truyền thống đắp thành Cổ Loa sau khi An Dương Vương rời Cao Bằng xuống đóng đô ở đồng bằng. Vị trí của thành Bản Phủ, Cao Bằng khá phù hợp với vị trí của Tây Âu ở thế kỷ III (trước công nguyên), hoặc vị trí của huyện Tây Vu sau khi bị nhập vào Nam Việt rồi Tây Hán”.
Nhà nghiên cứu lịch sử địa phương Nông Hải Pín, nguyên Trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Cao Bằng là người nhiều năm theo đuổi nghiên cứu về “Thục Phán – An Dương Vương với Cao Bằng” cho biết, cách đây gần 50 năm, khi ông còn là sinh viên Đại học Tổng hợp, Các giáo sư sử học Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng đã khẳng định nhiều chứng cứ lịch sử cho thấy quê hương Thục Phán An Dương Vương là ở Cao Bằng và mong muốn sau này các nhà sử học địa phương nghiên cứu làm rõ về vấn đề này, vì đây không chỉ là lịch sử Cao Bằng mà còn là lịch sử của cả dân tộc Việt Nam.
Để giải quyết những vấn đề mà các nhà khoa học đặt ra tại Tọa đàm, tỉnh Cao Bằng đã đưa ra những định hướng quan trọng cho thời gian tới, trong đó, phối hợp tích cực với các cơ quan khoa học hàng đầu xây dựng đề tài cấp quốc gia “Nguồn gốc Thục Phán – An Dương Vương và vai trò của Cao Bằng”, với trục khảo cứu kiểm chứng tư liệu, khai quật khảo cổ và nghiên cứu liên ngành. Khẩn trương lập hồ sơ tư liệu Cao Bằng và An Dương Vương, số hóa – đối chiếu – thẩm định, bảo đảm mỗi kết luận đều có địa chỉ khoa học. Xây dựng bảo tàng và trưng bày chuyên đề Đông Sơn – Âu Lạc tại Cao Bằng, kết nối với tuyến du lịch di sản và học thuật. Đồng thời, đưa kết quả nghiên cứu vào giáo dục, truyền thông và sản phẩm văn hóa – du lịch, biến giá trị nguồn cội thành sức mạnh phát triển.
Chủ tịch UBND tỉnh Cao Bằng Lê Hải Hòa khẳng định: Chúng ta đã cùng nhau khơi nguồn để ngày mai chúng ta cần dẫn dòng chảy này đi xa hơn, sâu hơn, rộng hơn. Chỉ khi ấy, câu chuyện văn hóa An Dương Vương ở Cao Bằng mới được viết lại bằng những chứng cứ rõ ràng và bằng niềm tự hào trọn vẹn. Tỉnh Cao Bằng mong muốn tiếp tục nhận được sự đồng hành của các chuyên gia đầu ngành tại Việt Nam, cùng các nhà nghiên cứu lịch sử địa phương để tiếp tục hành trình “giải mã lịch sử Cao Bằng” trong thời gian tới.
Hạnh Nguyên
Nguồn: Báo Cao Bằng điện tử
