Anh bạn tôi từ nước Đức về chơi, cứ nằng nặc bảo tôi hướng dẫn về xã Tường Lộc, huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long để tham quan khu tưởng niệm giáo sư, viện sĩ, thiếu tướng Trần Đại Nghĩa, người anh hùng lao động của quê hương Tam Bình anh hùng đã phát minh chế tạo vũ khí tiêu diệt quân thù trong cuộc chiến tranh giữ nước.
Anh nói: “… Tôi là người Đức nhưng rất ngưỡng mộ tài năng và đức độ của ông Nghĩa, một người đáng được thế giới tôn vinh về những phát minh rất độc đáo, phi thường…”.
Giáo sư – viện sĩ, thiếu tướng Trần Đại Nghĩa, sinh năm 1913 tại xã Chánh Hiệp, huyện Tân Bình, Vĩnh Long (nay là xã Tường Lộc, Tam Bình, Vĩnh Long). Ông có tên thật là Phạm Quang Lễ, xuất thân trong một gia đình nho học; có tư chất thông minh, đã từng đỗ hạng ưu tú tài ban toán tại Sài Gòn. Sau đó ông du học tại Pháp. Tại Pháp, ông thi đỗ vào Đại học cầu đường Paris, một trường đại học danh giá và lớn nhất nước sở tại. Không chỉ vậy, ông còn theo học rất nhiều trường đại học khác như: điện, mỏ, bách khoa, kỹ thuật hàng không…
Năm 1946, ông theo Chủ tịch Hồ Chí Minh về nước chuẩn bị hoàn thành những ước mơ ấp ủ suốt 11 năm nghiên cứu. Năm đó, ông được Bác Hồ đặt tên là Trần Đại Nghĩa và giao nhiệm vụ cục trưởng Cục quân giới (Bộ quốc phòng).
Chính ông đã cho ra đời nhiều loại vũ khí rất độc đáo, bất ngờ như: dùng đường ray xe lửa chế tạo vật liệu súng Ba-dô-ka bắn cháy xe tăng, các ổ súng máy, tàu thép của Pháp làm địch hoang mang lo sợ.
Không dừng lại ở đây, ông còn chế tạo thành công súng không giật (còn gọi là súng SKZ) rất dễ cơ động nhưng sức hủy diệt rất lớn, tương đương sức công phá của một khẩu đại bác nặng 6 tấn. Ông còn chế tạo thành công loại tên lửa nặng 30 kg có thể đánh địch ở cự ly xa 4 km…
Năm 1947, ông được phong quân hàm thiếu tướng. Tại đại hội thi đua năm 1952, ông là nhà trí thức đầu tiên được phong danh hiệu cao quý Anh hùng lao động. Ngoài ra, ông cũng vinh dự nhận giải thưởng cao quý Hồ Chí Minh.
Để ghi nhớ và tôn vinh sức cống hiến của người học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nhà nước đã quyết định xây dựng khu tưởng niệm trên chính quê hương của người giáo sư lỗi lạc, một viện sĩ thông minh xuất chúng, một thiếu tướng quân đội anh hùng, một anh hùng lao động đã sống, chiến đấu anh dũng kiên trung, làm rạng danh đất Vĩnh Long anh hùng. Tên ông còn được đặt cho một con đường lớn nhất thị trấn Tam Bình (huyện Tam Bình, Vĩnh Long).
Khu tưởng niệm GS.TS. Trần Đại Nghĩa được khởi công ngày 24/11/2013, đúng vào ngày sinh của ông, trên diện tích 16.000 m2 bao gồm các hạng mục chính như: nhà tưởng niệm, phòng trưng bày, thư viện, phòng hội thảo, quảng trường, phòng chiếu phim… với kinh phí trên 50 tỷ đồng. Công trình hoàn thành vào trung tuần tháng 9/2015.
Khu tưởng niệm không những là nơi tổ chức mít tinh, sinh hoạt dã ngoại, lễ hội, nói chuyện truyền thống, các chuyến du khảo về nguồn mà còn gắn kết với các hoạt động du lịch sinh thái miệt vườn cùng việc giáo dục lịch sử truyền thống tại địa phương, quảng bá hình ảnh đất và người Tam Bình nói riêng, Vĩnh Long nói chung.
