Đêm khuya tĩnh mịch, hòa vào tiếng rả rích của côn trùng, tiếng sáo khơ-lui réo rắt, nỉ non tạo cảm giác trầm buồn, sâu thẳm giữa núi rừng ở bản Khe Cát (xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình). Chủ nhân của tiếng sáo đó là già làng Hồ Ai (81 tuổi), người đã thổi sáo khơ-lui, sáo pi… từ khi tuổi còn niên thiếu trên dãy Trường Sơn.
Giữa đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ, trải qua bao biến đổi, thăng trầm của lịch sử và thiên nhiên, người Bru – Vân Kiều vẫn lưu giữ được nhiều bản sắc văn hóa quý giá cho cộng đồng mình về phong tục, lễ hội, trang phục, âm nhạc, con người… Trong lớp người già của người Bru – Vân Kiều hiện nay ở xã Trường Sơn, già Hồ Ai là người còn lưu giữ nhiều nhất những loại hình văn hóa truyền thống độc đáo và đặc sắc của người Bru – Vân Kiều.
Già làng Hồ Ai có nước da ngăm đen bởi nắng gió Trường Sơn cùng với thân hình gầy gò nhưng săn chắc và khỏe mạnh. Ấn tượng nhất là bộ râu, tóc của già bạc trắng như cước, trông vừa đạo mạo vừa huyền bí. Tuy đã cao tuổi nhưng mỗi khi rảnh rỗi, già Hồ Ai với chiếc sáo khơ-lui quen thuộc vừa thổi sáo vừa hát si-nớt (“sử thi” của người Bru – Vân Kiều). Giọng hát của già chân thật, phóng khoáng; có lúc âm thanh trong trẻo như dòng chảy của thượng nguồn dòng Đại Giang hiền hòa, nhưng có lúc dòng chảy “điên cuồng” trong những mùa lũ dữ.
Khi còn ở tuổi thanh niên mười tám đôi mươi, già cũng đi hẹn hò như bao đôi trai gái khác trong bản nên thuộc nhiều bài hát của người Bru – Vân Kiều như hát si-nớt, hát tà- oải; già biết chế tác và chơi các loại nhạc cụ như chiêng, sáo khơ-lui, sáo pi, đàn tính-tùng, đàn pơ-lựa…
Khi trong bản có những dịp lễ quan trọng trong năm như lễ Lấp lỗ hạt giống được tổ chức trước khi gieo hạt, lễ Mừng lúa mới được tổ chức khi thóc lúa được gặt về hay đám chay khi trong bản có người mất… già Hồ Ai được mọi người tín nhiệm bầu làm chủ lễ, đứng ra triệu tập người dân trong bản cùng đóng góp và tham gia vào buổi lễ.
Trong lớp người già của người Bru – Vân Kiều hiện nay ở xã Trường Sơn, già làng Hồ Ai là người biết chế tác và sử dụng các nhạc cụ như: chiêng, sáo khơ-lui, sáo sui, sáo pi, ta-riêng, đàn pơ-lựa, đàn tính-tùng; hát si-nớt, hát tà-oải và nắm giữ nhiều nghi thức, nghi lễ trong các lễ hội cúng tế truyền thống của người Bru – Vân Kiều.
Bà con người Bru – Vân Kiều cho rằng tiếng sáo linh thiêng của người Bru – Vân Kiều khi thực hiện các nghi thức thờ cúng tổ tiên, thờ cúng các vị thần nên họ luôn dành những lời kính trọng khi nói về già làng Hồ Ai. Họ đều coi già Hồ Ai như linh hồn của người Bru – Vân Kiều, người gìn giữ được truyền thống và văn hóa của người Bru – Vân Kiều cho đến tận ngày hôm nay. Già làng Hồ Ai cùng với các nghệ nhân cao tuổi khác là những hạt giống quý báu nắm giữ các tinh hoa văn hóa phi vật thể của người Bru – Vân Kiều ở xã Trường Sơn…
Nhiều năm qua, tuy cao tuổi nhưng già Ai đã rất cố gắng trong việc khôi phục và lưu truyền bản sắc văn hóa truyền thống của người Bru – Vân Kiều… Cụ thể, tiếng sáo và tiếng hát của già làng Hồ Ai đã được đi biểu diễn ở nhiều nơi và tham dự nhiều liên hoan khác nhau. Già làng Hồ Ai vinh dự khi được mời tham gia lớp truyền dạy âm nhạc truyền thống của người Bru – Vân Kiều cho các thế hệ trẻ tại hai bản Khe Cát, Cổ Tràng và các em học sinh người Bru – Vân Kiều tại Trường phổ thông dân tộc bán trú trung học cơ sở Trường Sơn của xã Trường Sơn với mục tiêu phục hồi và đào tạo các giá trị nghệ thuật truyền thống trong khuôn khổ các hoạt động được phê duyệt trong năm 2012 – 2013 của dự án.
Già làng Hồ Ai tâm sự: “Chúng tôi phải khơi dậy cho lớp trẻ trong thôn, bản niềm tự hào về văn hóa truyền thống bao đời mà tổ tiên dân tộc Bru – Vân Kiều đã lưu giữ, phát triển cho đến ngày nay, tránh nguy cơ thất truyền. Sắp tới, tôi sẽ chia sẻ cho người già trong thôn cách chế tác đàn, đẽo tượng gỗ, đan gùi… để bán cho khách du lịch, tạo thêm thu nhập cho họ và để lớp trẻ có niềm đam mê học hỏi, lưu giữ tốt bản sắc văn hóa truyền thống người Bru – Vân Kiều trên dãy Trường Sơn…”.
